برزیل یکی از موفق ترین تجربه های مبارزه با فقر در سال های اخیر در جهان بوده است.

سیستم پرداخت یارانه به نیازمندان در کشور برزیل که به بلسا فمیلیا (Bolsa Familia) یا یارانه خانوار معروف است، دراین کاهش فقر نقش مهمی داشته است. بانک جهانی، صندوق بین المللی پول و نشریه اکونومیست که مهم ترین شاخص های سنجش وضعیت اقتصادی در جهان هستند و هر ساله گزارش هایی در ارزیابی وضعیت اقتصادی کشورهای جهان منتشر می کنند، سیستم پرداخت یارانه برزیل را بزرگ ترین و موفق ترین سیستم یارانه در جهان اعلام کرده اند.

این سیستم باعث شده که نرخ فقر در برزیل طی یک دهه گذشته نزدیک به ۲۸ درصد کاهش یابد. بر اساس آمار اعلام شده برزیل، تا سال ۲۰۱۳ بیش از ۱۳ میلیون خانوار برزیلی معادل ۵۲ میلیون نفر از جمعیت ۲۰۰ میلیونی برزیل یعنی ۲۶ درصد از جمعیت این کشور، در چارچوب سیستم یارانه خانوار این کشور، یارانه نقدی دریافت می کرده اند.

برزیل اکنون بزرگ ترین اقتصاد آمریکای لاتین و هفتمین اقتصاد بزرگ جهان است. به یمن اجرای طرح پرداخت یارانه نقدی، برزیل اکنون یکی از پرشتاب ترین نرخ های رشد طبقه متوسط در جهان را دارد. با اجرای این طرح، برزیل فقر مطلق را ۸۹ درصد کاهش داده است و ۳۶ میلیون خانوار را از فقر مطلق خارج کرده است.

طرح پرداخت یارانه نقدی در برزیل با محوریت بهبود وضعیت آموزش و بهداشت، چنان موفق بوده که شهردار پیشین نیویورک زمانی تصمیم گرفت با الگوبرداری از نظام برزیل، طرحی مشابه را در نیویورک به اجرا بگذارد. مایکل بلومبرگ می خواست پرداخت یارانه نقدی به صورت هدفمند و با محوریت تشویق آموزش را در نیویورک اجرا کند اما موفق نشد.

یارانه به چه کسانی تعلق می گیرد؟

بر اساس سیستم یارانه خانوار برزیل، یارانه نقدی به خانواده هایی تعلق می گیرد که در فقر یا فقر مطلق هستند. این یعنی خانواده هایی که سرانه درآمد آنها در سال ۲۰۰۵ کمتر از ۹۰ دلار در ماه باشد. همچنین خانواده هایی که فرزندی تا ۱۵ ساله دارند وخانواده هایی که یک زن باردار در آن هست. در سال ۲۰۰۸ سن فرزندانی که شامل دریافت یارانه می شوند به ۱۷ سال افزایش یافت. بر اساس قانون، شرایط مالی دریافت یارانه هر دو سال یک بار بر اساس نرخ تورم و آمار اقتصادی، به روز می شود.

شرایط دریافت یارانه

علاوه بر شرایط مالی که در بالا گفته شد، خانوارهایی که یارانه دریافت می کنند باید شرایط اقتصادی و بهداشتی مشخص شده توسط دولت را رعایت کنند. ازجمله این شرایط، اجبار به آموزش فرزندان زیر ۱۷ سال، مراجعه به مراکز درمانی و رعایت شرایط تغذیه ای تعیین شده توسط دولت ازجمله واکسیناسیون اجباری است. خانوارهایی که فرزندانشان تحصیل نکنند یا به صورت مرتب مراجعه به مراکز درمانی نداشته باشند یا واکسیناسیون را انجام ندهند، از شمول دریافت یارانه خارج می شوند.

یارانه به زنان تعلق می گیرد

تاکید بر زنان و اینکه تا آنجا که ممکن است یارانه به زنان خانواده تعلق می گیرد، از اصلی ترین جنبه های نظام پرداخت یارانه نقدی در برزیل است. در این قانون تاکید شده که زنان قابل اعتمادتر هستند. به همین دلیل برای آنکه یارانه نقدی پرداختی در مسیر درست هزینه شود، یارانه توسط دولت به زنان خانواده تعلق می گیرد.

این یارانه به کارت اعتباری بانکی سرپرستان ترجیحا زن خانوار واریز می شود. از آنجا که هدف نظام پرداخت یارانه نقدی در برزیل، بهبود وضعیت آموزش و بهداشت است، تهیه کنندگان این طرح می گویند که زنان بیشتر از مردان، برای آموزش و بهداشت فرزندان پول خرج می کنند.

به همین خاطر بهتر است که این یارانه به طور مستقیم به عضو زن خانواده تعلق بگیرد. دولت برزیل با این کار می خواهد، تصمیم گیری درباره معیشت و گرداندن اقتصاد خانوار به عهده زنان باشد. در برزیل اکنون شمار خانوارهایی که زنان سرپرستی آنها را به عهد دارند رو به افزایش است.

البته وضعیت زنان در برزیل از نظر خشونت خانگی و مدیریت در عرصه اجتماعی به نسبت شاخص های جهانی وضعیت نامناسبی است. برزیل یکی از بالاترین نرخ های خشونت خانگی را در جهان دارد. همچنین آمار نشان می دهد تنها ۲۸ درصد از زنان برزیلی می گویند از احترام و منزلت اجتماعی برخوردارند. اما آمارها نشان داده است که اجرای برنامه یارانه نقدی خانوار باعث بهبود وضعیت اجتماعی زنان در برزیل شده است. اگر چه میزان یارانه نقدی که در این سیستم پرداخت می شود تنها یک سوم حداقل حقوق ماهانه در برزیل است، اما همین میزان پول باعث افزایش قدرت زنان در این کشور آمریکای لاتین شده است.

انتقاد از سیستم یارانه

نظام پرداخت یارانه نقدی در برزیل در سال های اخیر همواره منتقدان جدی داشته است. مخالفان این طرح می گویند، خانوارها پول یارانه را خرج موارد غیرضروری می کنند.

آنها همچنین می گویند که با این پول، دیگر انگیزه ای برای جست وجوی شغل نمی ماند و بازار کار آسیب می بیند. مخالفان می گویند که این طرح اعتیاد آور است و باعث وابستگی می شود، اما در پایان دهه ۲۰۰۰ با انتشار گزارش های ارزیابی بانک جهانی، وقتی معلوم شد که فواید این طرح برای اقتصاد برزیل زیاد بوده، از دامنه منتقدان هم کم شد. در گزارش بانک جهانی آمده است که پرداخت یارانه نقدی حتی باعث بهبود وضعیت بازارکار در برزیل شده، چون افراد با اتکا به امنیت مالی که یارانه نقدی برایشان ایجاد می کند، ریسک بیشتری را در بازار کار می پذیرند. همچنین معلوم شده که بخش عمده این یارانه نقدی صرف خرید غذا و پوشاک می شود.

اما گروه دیگری از منتقدان این طرح، آن را ابزاری برای خرید رای توسط حزب حاکم خوانده اند. لولا داسیلوا در دهه ۱۹۹۰ و قبل از آن سه بار تلاش کرد به ریاست جمهوری برسد، اما شکست خورد.

بعد از اجرای این طرح در دهه ۲۰۰۰ او به محبوب ترین سیاستمدار تاریخ برزیل تبدیل شد. در سال ۲۰۰۶ او یک بار دیگر با پیروزی در انتخابات در مقامش ابقا شد. ۴ سال بعد یعنی در سال ۲۰۱۰، دستیار لولا، خانم دیلما روسف، با اتکا به محبوبیت لولا در انتخابات پیروز شد. سابقه موفق نظام پرداخت یارانه نقدی همچنان در کارنامه لولا در عرصه داخلی و جهانی می درخشد.

نتایج ملموس یارانه نقدی

گزارش بانک جهانی نشان می دهد، در نتیجه نظام پرداخت یارانه نقدی در برزیل، علاوه بر کاهش فقر در این کشور، نابرابری اجتماعی هم تا ۲۰ درصد کاهش یافته است. همچنین وضعیت تغذیه مردم به ویژه در میان طبقه فقیر به صورت چشمگیری بهبودیافته است.

در چارچوب این طرح، دانش آموزان در مدارس دولتی یک وعده غذای رایگان در روز می خورند. در مناطق فقیر و محروم، دانش آموزان دو وعده غذای رایگان دریافت می کنند. در نتیجه این سیستم و براساس گزارش بانک جهانی و صندوق بین المللی پول، وضعیت درآمد خانوارهای برزیلی ۲۵ درصد بهبود یافته است. نرخ فقر در برزیل قبل از اجرای این برنامه نزدیک ۱۰ درصد بود و اکنون به نزدیک ۵ درصد رسیده است.

میزان یارانه نقدی

در سال ۲۰۱۴، دولت برزیل بودجه ای معادل ۲/۱۰ میلیارد دلار برای پرداخت یارانه نقدی به خانوارهای کم درآمد و فقیر اختصاص داده است.

بخش عمده این یارانه نقدی از محل درآمدهای نفتی برزیل تامین می شود. بر اساس قوانین برزیل، ۷۵ درصد از درآمدهای نفتی این کشور باید صرف آموزش و ۲۵ درصد آن صرف بهداشت و درمان شود.

بر اساس طرح یارانه خانوار برزیل، خانوارهای این کشور برای هر فرزند ماهانه ۳۰ دلار دریافت می کنند. این رقم هر سال به روز می شود. بر اساس اعلام وزارت اقتصاد برزیل، در سال ۲۰۱۴ بیش از یک میلیون و هفتصد هزار نفر از شمول دریافت یارانه نقدی خارج شدند و چون سنشان از ۱۷ سال بیشتر شد و دیگر باید وارد بازار کار می شدند.

صادرات جدید برزیل

با موفقیت طرح پرداخت یارانه نقدی خانوار در برزیل، اکنون این کشور یک صادرات جدید دارد. صادرات سیاست های موفق کمک های اجتماعی. در سال ۲۰۱۳ بیش از ۱۲۰ هیات از کشورهای مختلف جهان برای آشنا شدن با نظام پرداخت یارانه و مزایا و معایب آن از برزیل دیدن کردند.

مهم ترین نکته ای که کشورهای جهان درباره نظام پرداخت یارانه نقدی برزیل می خواهند بدانند، چگونگی شناسایی فقرا و ثبت نام افراد واجد شرایط دریافت یارانه است. فقر یک معضل جهانی است و بسیاری از کشورها برای مقابله با فقر و ریشه کنی آن دچار مشکل هستند. بر اساس آمارهای جهانی و سازمان ملل، نزدیک به یک میلیارد نفر از جمعیت جهان یعنی ۱۵ درصد از جمعیت دنیا، با درآمدی کمتر از ۲۵/۱ دلار در روز زندگی می کنند که این شرایط تعریف شده برای زندگی در فقر است.

بر همین اساس، برزیل برنامه ای با عنوان جهان بدون فقر راه اندازی کرده که ابزاری آن لاین برای به اشتراک گذاشتن تجربیاتش در این زمینه است. هدف از این برنامه، کمک به توسعه جوامع و ریشه کنی فقر در جهان اعلام شده است.

چالش های پیش روی اقتصاد برزیل

با وجود اجرای موفق طرح پرداخت یارانه نقدی و کاهش فقر و نابرابری در برزیل، این کشور در یکسال اخیر با اعتراض های خیابانی طبقه متوسط روبه رو شده است. بحران اقتصادی و به ویژه کند شدن شتاب رشد اقتصادی چین، براقتصاد برزیل هم تاثیر گذاشته است.

کاهش نیاز چین به واردات کالا ومواد خام، که اصلی ترین صادرات برزیل است، باعث شده که رشد اقتصادی برزیل دچار وقفه شود. به همین دلیل، میزان رشد اقتصادی برزیل از ۵/۷ درصد در سال ۲۰۱۰ به ۳/۲ درصد در سال ۲۰۱۳ رسید.

این کاهش رشد اقتصادی در حالی صورت گرفت که طبقه متوسط دربرزیل به یمن طرح های اقتصادی و کمک های اجتماعی دولت لولاداسیلوا در یک دهه گذشته از جمله طرح یارانه خانوار، رشد کرده و قدرت گرفته بود.

این طبقه متوسط رشد یافته درخواست های جدیدی داشت و به دنبال برآورده کردن نیازهایش در زندگی شهری از جمله مساله حمل ونقل بود. افزایش ۱۰ درصدی نرخ بلیت اتوبوس در تابستان سال گذشته، اعتراض های گسترده ای را در شهرهای بزرگ به دنبال داشت که هنوز هم ادامه دارد.

این اعتراض ها نشان داد که بهبود اقتصادی برزیل روندی است که همچنان جریان دارد. کارشناسان اقتصادی می گویند اصلاحات اقتصادی در برزیل همچنان مراحل ناتمامی دارد که باید تکمیل شود. از جمله این مراحل، بهبود پاسخگویی و ریشه کنی فساد در دولت است. نظام پرداخت بازنشستگی و همچنین سیستم مالیات از دیگر بخش های ناکارآمد اقتصاد برزیل است.

در نظام بازنشستگی برزیل، افراد بالای ۵۴ سال حقوق بازنشستگی معادل ۷۰ درصد آخرین حقوق دریافتی شان را دریافت می کنند. برزیل سه درصد از تولید ناخالص داخلی اش را در نظام بازنشستگی هزینه می کند. این درحالی است که کشورهای پیشرفته اقتصادی جهان کمتر از یک درصد از تولید ناخالص داخلی خود را در نظام بازنشستگی هزینه می کنند. برزیل همچنین ۶/۵ درصد از تولید ناخالص داخلی خود را برای آموزش عمومی هزینه می کند.

برزیل در پاییز امسال انتخابات ریاست جمهوری پیش رو دارد که یکی از مهم ترین مسائل مطرح در آن وضعیت اقتصاد و نابرابری اجتماعی است.

نظرسنجی ها نشان می دهد که نیمی از مردم برزیل از نظام پرداخت یارانه و نتایج آن راضی هستند. اما با رشد سریع طبقه متوسط، خواسته های مردم هم رو به افزایش است و دولت باید برای پاسخگویی به این خواسته ها اصلاحات سریع تری را به اجرا بگذارد.